در میان زنان ایران معاصر پویشی در جریان است که با توجه به عناصر مشترکی که در تعاریف جنبش های اجتماعی جدید وجود دارد، می توان آن را یک جنبش نامید. جنبشی که با چالش های زنان نسبت به نابرابری های قانونی - حقوقی میان زنان و مردان و سایر مسائل آنان در حوزه های گوناگون زندگی مشخص می شود. این مقاله با استفاده از یافته های پژوهشی میدانی با هدف درک ویژگی ها، اصول و اهداف جنبش اجتماعی زنان ایران، نگرش فعالان جنبش زنان ایران را که در تشکل های زنان فعالیت می کنند مورد کندوکاو قرار داده است. این پژوهش سعی بر این دارد نشان دهد بین زنان ایران حرکت سازمان یافته ای با هدف بهبود وضعیت زندگی شکل گرفته است. تلاش برای کاهش نابرابری حقوقی زن و مرد، ارزیابی واقع گرایانه، از ماهیت دو جنس (بدون جهت گیری فمینیستی) از ویژگی های این حرکت سازمان یافته می باشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد مساله اولیه زنان ایران نابرابری حقوقی بین زنان و مردان است که ریشه در ارزش های فرهنگی و نگرش سوگیرانه و فرودستانه جامعه نسبت به زن دارد.

جنبش تنباکو (1309 هـ. ق) قیام عمومی مردم ایران به رهبری حاج میرزای شیرازی در عهد ناصرالدین شاه و در اعتراض به واگذاری قرارداد توتون و تنباکو مشهور به قرارداد رژی است که به یک انگلیسی به نام ماژور تالبوت واگذار گردید. زنان به عنوان بخشی از جامعه در این قیام عمومی حضوری فعال داشتند. مقاله حاضر بر تبیین سهم زنان و بررسی علل حضور آنان در جنبش تنباکو است. چنین به نظر می رسد که مشکلات اقتصادی و افزایش آگاهی زنان از اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه در مشارکت فعال آن ها در این قیام موثر بوده است، حضور و در بعضی موارد پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، حمایت آن ها از روحانیت و پیرویشان از فتوای مراجع تقلید و مبارزات مسلحانه آن ها برای دستیابی به هدفشان که همان الغای امتیاز رژی بود و بیش از هر چیز به دلیل افزایش آگاهیشان از اوضاع سیاسی و اقتصادی جامعه و انگیزه های مذهبی صورت گرفت در پیروزی جنبش تنباکو نقشی بسیار تعیین کننده و موثر داشته است. تحقیق حاضر پژوهشی نظری و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.

دموکراسی رژیمی است که در آن شهروندان در مورد زندگی خود تصمیم می گیرند. جامعه دموکراتیک قوانین و نهادهایش را از ارکان بیرون از خود دریافت نمی کند. در چنین جامعه ای درهای قانون و عدالت همیشه باز می باشد، بدین معنا که قوانین موجود و تصمیمات می تواند و باید مورد پرسش قرار گیرند و تغییر کنند. در دموکراسی مستقیم، ایده "نمایندگی" و "شایستگان" که برای دیگران تصمیم بگیرند، قابل قبول نیست. در شرایط کنونی، دموکراسی نمایندگی به عنوان الگو پذیرفته شده است. اما برخی ها معتقدند که بحران نمایندگی، مشکل اصلی دموکراسی های کنونی است. به دلایل گسترش جغرافیایی و افزایش جمعیت، دموکراسی مستقیم نیز مورد پرسش قرار گرفته است. ضمن پذیرش دموکراسی نمایندگی، برخی دیگر آن را به عنوان نظام مدیریت کشمکش ها تعریف می کنند. در چنین چشم اندازی بحران دموکراسی قبل از هر چیز عدم مشارکت و تصمیم گیری شهروندان در زندگی شان و به ویژه از عدم حضور کنش گران اجتماعی در نهادهای نمایندگی سرچشمه می گیرد. شهروندان هر از چند گاه در انتخابات شرکت می کنند، بدون آن که در مسوولیت، تصمیم گیری و اجرای فعال باشند. نهادهای نمایندگی توسط "سیاستمداران حرفه ای" اشغال می شود که منجر به شکل گیری "طبقه جدیدی" خواهد شد. چند صباحی است که در جوامع مختلف، جایگاه زنان در نهادهای اجتماعی (سیاسی، آموزشی، اقتصادی، خانوادگی) مورد مناقشه قرار گرفته است. مطالبه برابری جنسیتی افق های جدیدی گشود. جنبش اجتماعی زنان به دگرگونی هایی در نهادهای اجتماعی منجر شد. یکی از منایع بحران دموکراسی های کنونی، حضور بسیار پررنگ مردان در نهادهای اجتماعی است. رژیم های "توازن عددی" و "سهمیه بندی" بخشی از این مطالبات است. در چنین چشم اندازی، بدون حضور عادلانه زنان در نهادهای نمایندگی، دموکراسی وجود نخواهد داشت. برخی از پیشنهادهای این چنبش عبارتند از: تمرکززدایی، اصلاح نهادهای سیاسی، مراجعه مستقیم بیشتر به آرای شهروندان، پذیرش کنوانسیون های بین المللی.

هویت خواهی در درون زنان ایران همواره چونان آتشی شعله می کشد. اما با همه ی تفاوت ها و نابرابری های نابه جا، به دلیل نبود شرایط لازم فکری، امکان شکل گیری حرکتی عمومی برای پاس داری از حقوق زنان و نوزایی ارج و منزلت آنان فراهم نبود. از سوی دیگر ناباوری و اعتماد به نفس نداشتن زنان که همواره در طول تاریخ هستی خود را در پرتو مردی دیگر (پدر یا شوهر) تعریف شده می یافتند، و از سوی دیگر نبود نگرش عمومی به توان مندی زن برای ایفای نقشی مستقل، به تداوم بی بهره گی و کناره گیری زنان از عرصه ی عمومی و خلاصه شدن نقش آنان به ایفای وظیفه ی مادری یا همسری. صرف در عرصه ی خصوصی کمک نمود. تا سال ها پس از آن که نخستین اعتراض ها به فرودستی زن در برابر مرد در پی حضور زنان در عرصه ی تولید اقتصادی در غرب آغاز شد، در جامعه ی ایرانی به دلیل نبود تجربه ی مدرنیته و دست آوردهای آن، هنوز واکنشی برای دگرگونی و بهبود وضع زنان دیده نمی شد. شاید بتوان نخستین نشانه های یک حرکت جمعی در این زمینه را نهضت مشروطه دانست که در پی با افزایش آگاهی از دگرگونی وضع زنان در فراسوی مرزها، زمینه ی کامل این حرکت فراهم شد. رژیم پهلوی با آگاهی از اراده ی توانای زنان برای حضور در عرصه ی عمومی زیرکانه با اعطای آزادی های نسبی، با منت نهادن بر سر زنان ایرانی، ولایت مردسالارانه ی خود را بر سر آنان تداوم بخشید. شکل گیری انقلاب ایران فرصتی مناسب برای توده های فرهیخته و دانش آموخته ی زنان ایرانی بود که بتوانند جدا و رها از منت مردان برای دست یابی به منش و ارج والای خود تلاش کنند. ایده های شایسته مداری اسلام که به دور از سنجه هایی هم چون جنسیت نگرش به گوهر انسانی و بهره گیری از توانایی های افراد را وعده می داد، چنان کششی داشت که زنان را با قدرت به خود کشید و به آینده امیدوار کرد. اما تداوم و نهادینه شدن باورهای سنتی که هم چنان چهره ی پسندیده ی زن را تنها در همسرداری بهتر و بچه داری می دید، موانعی بر سر راه جنبش آغاز شده ی زنان برای بازیافت هویت خود نهاد که آنان را به واکنش واداشت که در نتیجه راه برون رفت از این وضعیت را اقدام مستقل اجتماعی – و نه سیاسی – دانستند.

جنبش اجتماعی زنان در کلی ترین معنای خود جنبشی فکری-اجتماعی است که هدف اصلی آن ارتقای موقعیت زنان به عنوان یک گروه اجتماعی در جامعه است.این پژوهش، مطالعه ای تطبیقی بین جنبش اجتماعی زنان دردوره مشروطه درایران و در قرن نوزدهم در غرب به ویژه امریکا می باشد. جمع آوری داده ها با دو روش اسنادی و مطالعه میدانی (مصاحبه با صاحب نظران) انجام شده و پردازش داده ها با استفاده از تحلیل محتوا و پرسشنامه معکوس صورت گرفته است.در این پژوهش هر دو جنبش مورد بررسی قرار گرفته و شباهت ها و تفاوت های این دو جنبش استخراج شده است. عوامل متعددی از قبیل بستر اجتماعی-اقتصادی، بافت فرهنگی و وضعیت زندگی زنان دو جامعه تاثیر چشمگیری بر روند، فرایند، ساختار، عملکرد، کارکرد، اهداف و دستاوردهای این دو جنبش داشته است.یافته های پژوهش نشان می دهد جنبش اجتماعی زنان در قرن نوزدهم در غرب جنبشی شناخته شده، وسیع، منسجم و رشد یافته تر بوده و در سطح بین المللی مطرح شده است. امروزه نیز به عنوان یک نظریه اجتماعی درسطوح آکادمیک تدریس می شود. اماجنبش اجتماعی زنان در دوره مشروطه در ایران جنبشی منسجم نبوده و در آن دوره حتی در سطح ملی گسترش نیافته است. البته این جنبش برای زنان ایران دستاوردهایی مثل حق تحصیل داشته که تا امروز ادامه دارد.

«حضور زنان در جنبش مشروطه»، با «جنبش زنان در عصر مشروطه» متفاوت است. جنبش مشروطه با دغدغۀ آزادی خواهی و حاکمیت قانون، به دنبال برابری حقوقی و سیاسی میان شاه و رعیت بود، اما جنبش زنان، دغدغۀ برابری جنسیتی بین زنان و مردان را دنبال می کرد. این جنبش از درون جنبش مشروطه ظهور یافت. پژوهش حاضر در پی آن است که نشان دهد زنان در عصر مشروطه (1285 تا 1304) چگونه به دنبال انقلابی در انقلاب بودند تا از فرصت انقلاب سیاسی مشروطه به عنوان بستری برای انقلاب حقوقی زنان بهره بگیرند. این مطالعه با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، به تحلیل مضامین موجود در منابع و اسناد تاریخی می پردازد. یافته ها گویای آن است که زنان در دوران مشروطه، در یک تبعیض جنسیتی سیستماتیک قرار داشتند که از خانه تا جامعه، همۀ عرصه ها را بر آن ها بسته بود. آن ها اجازه نداشتند به مدرسه بروند؛ زیرا مدرسه رفتن فقط حق پسران بود. همچنین آن ها اجازه نداشتند به چندهمسری شوهر و کودک همسری خود اعتراض کنند؛ چرا که خانه در سلطۀ مردان و قوانین در حمایت از آنان بود. زنان حق نداشتند در انتخابات شرکت کنند؛ زیرا حق رأی فقط برای مردان بود. از این رو جنبش زنان در عصر مشروطه، در سه حوزۀ مختلف، مبارزۀ تاریخی را برای تغییر وضع موجود آغاز کرد: 1. مبارزه برای حق تحصیل زنان؛ 2. مبارزه برای تغییر قوانین خانواده؛ 3. مبارزه برای دستیابی به حق رأی و مشارکت سیاسی. زنان در این دوره به هدف اول خود رسیدند و حق تحصیل را به دست آوردند. در دو هدف بعدی، اگرچه با تلاش و مطالبه گری چندلایه تا حدی پیش رفتند، درنهایت در دستیابی به این اهداف کامیاب نبودند. بااین حال، در این دو عرصه نیز با راهبرد گفتمان سازی و مطالبه گری در حوزۀ عمومی، راه را برای تغییرات در دوره های بعدی هموار کردند.